Skáldlaun

Útgáfa síðunnar 21. desember 2016 kl. 10:41

Skáldlaun

G.F. Skáldlaun, Ísland, 35. tölublað (14.09.1898), Blaðsíða 138

Blöðin hafa öðru hvoru flutt ákúrur til þingsins fyrir það, að það hefir veitt Þorsteini Erlingssyni og Jóni Ólafssyni lítilsháttar fjárstyrk í viðurkenningarskyni fyrir starf þeirra í þarfir ísl. bókmenta. Raddir þessar hafa komið utan af landinu í fréttabréfum og er víst ætlazt til, að þær séu skoðaðar sem almenningsraddir. Það er að vísu vítalaust, þótt blöðin flytji þessar raddir, fyrst þær eru til. En það er sorglegt, að þeir menn, sem hugsa og rita um landsins gagn og nauðsynjar, skuli hafa svo þröngan sjóndeildarhring, að þeir telja öllu því fé kastað á glæ, sem varið er til bókmenta þjóðarinnar.

Það er auðvitað mál, að landssjóðurinn verður fyrst og fremst að styrkja atvinnuvegi landsins.

En þó þeir menn kunni

að vera til, sem álíta, að hann eigi ekki að styrkja aðrar andlegar framkvæmdir en þær, sem heyra undir kirkju og kenslumál, þá er ég sannfærður um, að hann verður líka að hlúa að bókmentum þjóðar vorrar, ef þær eiga að blómgast og þrífast, og sá tfmi mun koma, að hann gerir það. Það þarf ekki minstu tegund spásagnargáfu til þess að fullyrða þetta og staðhæfa, — ekki nema agnarögn af skynsemi og þekkingu. Það er sem sé að eins um tvo vegí að ræða, hér hjá oss, annaðhvort: svo sem engar bökmentir, eða þá: styrktar af lands fé.

Orsökin er þessi: Sökum kaupendafæðar geta svo sem engar bókmentir þrifizt hér eða staðizt af eigin ramleik. Það er svo gott að vita, að framleiðendur bókmentanna eru menn, sem þurfa að lifa, þurfa að éta og drekka, klœðast og og hafa húsaskjól. Og þeir þurfa meira: Innri maður þeirra, eða sáliu, þarf líka sinn skerf. Ofninn verður að hafa eldsneyti, ef hann á að hita út frá sér. Eins er um rithöfundinn. Hann þarf að taka við miklu, ná í mikið, til þess að geta gefið mikið frá sér aftur. Auk þess eru rithöfundar vanalega einhleypir menn ogtakmarkaðir í flestum greinum, nema einhverri ákveðinni. Af þessu leiðir það, að þeir geta ekki lifað á þeim atvinnugreinum, sem þorri manna stundar og lifir af. Þeir eru ekki færir um að hafa mörg járn i sama eldinum. Þegar þeir lenda svo í klípunni og brenna öll járnin, brenna þeir sjálfa sig lika á höndunum og stundum smiðjuna með öllu saman. Með öðrum orðum: þeir ganga sjálfir til þurðar ásamt hugmyndum sínum og öllu verkefni sinu.

Verkin sýna merkin hér á landi: Hvers vegna eru fiest ísl. skáld „pessimistar" — þ. e. bölþrungin í kvæðum sínum? Harðdrægni Iands vors og óblíða náttúrunnar eiga sjálfsagt sinn hlut í þessu. En fátækt sjálfra þeirra og skókreppa sú, sem hefur krept að fótum þeirra, er eðlilega aðalorsökin. Hvaða sanngirni og vit er í því athæfi, að svelta listamenn þjóðarinnar, svo að „á þeim sjái" eins og Bólu-Hjálmar? Er ekki kominn tími til þess, að hætta að krossfesta þann, sem lýðurinn hnígur að og hlustar á, en ala landeyður og letimaga? Ber það vott um þjóðfélagsþroska, að ala landeyðuna og opna fyrir henni pyngju félagsskipunarinnar, en synja konungum hugmyndanna daglegs brauðs, þegar þá skortir það? Eða er það skoðun almennings, að engir rithöfundar né skáld ættu að vera til? Vill þjóðin ekkl vera talin meðal siðaðra þjóða?

Veit hún ekki, að þess vegna erum vér íslendingar taldir siðaðir menn, að hér hafa verið sagnaritarar og skáld? Ef vér hefðum engar bókmentir átt, myndum vér vera taldir með eskimóum.

Þingið gerði sér það til vanvirðu hérna um árið, að synja Gesti Pálssyni um lítils háttar skáldastyrk. Þá voru hæfileikarhans ekki viðurkendir alment. En nú er orðstýr hans floginn suður að Alpafjöllum og austur að Rússlandi. Vér höfum engin ráð á því, að vekja eftirtekt á okkur með verknaðarframkvæmdum, herbrestum eða höfðatölunni einni saman. Annaðhvort verðum vér að gera það með pennanum, eða láta það alveg ógert.

Einhver bréfriti í „Þjóðólfi" gat þess í vetur í sambandi við fjárveitinguna til J. Ó., að gömlu sagnaritararnir hefðu ekki betlað tii landssjóðs eða notið styrks af alþjóðarfé. — Þeir báðu ekki um styrk; en þeir nutu samt góðs af fé almennings.

Það er víst, að sagnaritararnir voru múnkar. En múnkar allir höfðu uppeldi sitt og framfærslu af opinberum þjóðareignum. Og alveg er óhætt að fullyrða það, að ef þeir hefðu ekki notið þessara hlunninda, myndu fornsögur vorar vera óritaðar enn í dag, steingleymdar og grafnar — eða efni þeirra réttara sagt — undir rústum, sem aldrei hefðu orðið rofnar að eilífu.

Vér höfum því dæmin fyrir oss deginum Ijósari, dæmi þess, að rithöfundastyrkur ber sýnilegan ávözt. Eins og nú er högum háttað hér á landi, er enginn maður matvinnungur, auk heldur meira, sem fæst við ritstörf, að blaðastjórum einum undanteknum. Það verður heldur ekki sagt með sanni að þingið hafí ausið fé landsins i ritstarfamenn. Landssjóður er ekki févana fyrir þá sök.

Þess hefur verið getið einhvern tíma, að hálfgerður fátækrastyrks-svipur væri á „skáldlaunum" þeim, sem einstökum mönn- um hefur verið veittur, og hefur sumum fundizt, sem þiggjendurnir væru lítilsvirtir með slíkri náð. Mér finst það vera að deila um skegg keisarans að taka þannig í málið. Aðalatriðið er þetta: að rétta hverjum sem er þá hjálparhönd, sem honum er gagnlegust. Svöngum manni og klæðlitlum verður ekki betra gert, en miðla honum þeim hlutum, sem hann vanhagar mestum: fæði og klæði. Og ef maðurinn sveltur, eða frýs til bana, þá getur hann þó ekki iðkað list sína eða notið hæfileíkanna.

Mér kemur í hug, það sem Carlyle segir einhversstaðar: „Ég heyri sagt, að frelsi sé guðdómlegur hlutur. En ef frelsið verður að frelsi, til þess að svelta til bana, þá er það ekki lengur guðdómlegt." Það er þetta frelsi, sem ísl. þjóðin vill veita rithöfundum sínum og skáldum og hefur veitt þeim. „Ljótt er ef satt er, en satt mun þó vera", sagði maðurinn, þegar hann heyrði lögmálshótanir meistara Jóns. Enn þá er eitt ótalið, sem hefur mikla þýðingu í þessu máli: Þáttur sá, sem bókmentir þjóðanna hafa átt og eiga í því að hefja menninguna — sjálfa atvinnuvegina. Góðir atvinnuvegir og velmegun hefja bókmentirnar, og bókmentirnir hefja þau.

Reynsla annara þjóða sýnir þetta áþreifanlega og er það viðurkent hvervetna um siðuð lönd, nema hér á landi. Falleg kvæði lypta huganum og létta hann. Heilbrigðin er förunautur gleðinnar og framkvæmdirnar eru dætur heilbrigðinnar. — Góðar sögur sýna lesti og kosti manna og þjóða, kenna að varast brestina, en keppast eftir góða hlutakiftinu. Leikritin sýna daglegt líf með ljósum litum — sýna atburðina með holdi og blóði. — Þannig vinna bókmentirnar að menningu og framför, líkamlegri og og andlegri. Þær bæta þennan heim, sem séður verður og hægt er að þreifa á; og þær opna fyrir hugsjónunum þá veröld, sem ekki verður sýnd á landabréfum, eða lögð í lófann.

Ég hefi nú sagt skoðun mína á þessu máli. Ég gat ekki þagað það alveg fram af mér, enda veitir ekki af, að opnuð séu augu sumra manna í þessu efni, svo „haldin" sem þau eru. Ég vil þó ekki leggja til, að þingið setji skáld vor á föst „sómasamleg" laun. Bæði verður að líta á fjárhaginn, sem er þröngur og á hugauaarháttinn: að hneizla smælingjana sem minst. En fátækum skáldum og rithöfundum verður að veita styrk jafnt og þétt, Bókmentunum verður ekki bjargað frá dauða með öðrum hætti. En ef þeir og þær verða látin deyja, þá er meira en drengskapur þjóðarinnar og sæmd í veði. Þjóðin sjálf er þá á helvegi.

„Verður er verkmaðurinn launa sinna". Hér á landi geta allir vinnufærir menn unnið fyrir kaupi. En rithöfundarnir eru ekki matvinnungar. Og þó munu ekki aðrir ganga þreyttari til hvílu sinnar en synir og dætar Braga og Iðunnar.

G.F.