Peningar

[Auður er valtastur vina, Lesbók Morgunblaðsins, 11. tölublað (20.03.1954), Blaðsíða 203]

LESBÓK MORGUNBLADSINS Auður er voltustur vina MARGUR verður af aurum api", segir í Hávamálum. Það er jafnsatt enn í dag eins og það var þá, því að enn heldur áfram dansinn umhverfis gullkálfinn af svo mikilli ákefð að það er eins og þorri manna haldi að tilgangur lífsins sé sá, að raka sem mestu saman af peningum, og það sé rétt sem skáldið kvað: „Takist þér að eignast nógan auð, þig englar geyma bæði á himni og jörðu." En það er nú eitthvað annað. Enn stendur óhögguð speki Hávamála: „Svo er auður sem augabragð, hann er valtastur vina". En til þess að skilja það verða menn að gera sér ljóst hvað auður er. Hvað eru peningar og til hvers eru menn að safna þeim?

HVAÐ ERU PENINGAR?

Menn hafa skýrt þetta á ýmsan hátt. Sumir segja að peningar sé „afl þeirra hluta, sem gera skal", aðrir segja að þeir sé „gjaldmiðill". Upphaflega voru peningar úr gulli eða silfri og báru í sjálfum sér sitt eigið verðgildi. Nú er því ekki að heilsa. Nú eru peningar varla annað en bankaseðlar, tékkar, verðbréf eða þá aðeins innfærsla í bankabók. Fyrst í stað voru seðlar tryggðir með gulli, þeir voru ávisun á svo og svo mikla upphæð í gulli. Nú er því lokið. Allir bankar eru horfnir frá gullinnlausn seðla. Þeir peningar, sem nú ganga manna á meðal, eru ekki annað en pappírar, í sjálfu sér alveg verð lausir og alls ekki peningar. Þeir eru ekki annað en ávísanir, sem að vísu eru góðar og gildar meðan menn hafa traust á þeim, en það traust getur brugðizt illilega stundum.

Silfur og gull er nokkurn veginn í stöðugu gildi, en um gildi seðla og ávísana veltur á ýmsu, og þessir peningar verða stundum algjörlega einkisvirði. Menn leggja fé sitt inn í banka og eru alveg öruggir um að þar sé það vel geymt og þeir geti gripið til þess hvenær sem þeir vilja. En svo þegar þeir ætla að grípa til þeirra, komast þeir að raun um að verðgildiþeirra hefur rýrnað stórum, annaðhvort vegna gengisfalls eða dýrtíðar, eða af báðum orsökum.

UPPHAF SEÐLANNA

Talið er að bankastarfsemi hafi hafizt í Grikklandi fyrir eitthvað 2600 árum. Þá höfðu Grikkir sína eigin myntsláttu. Rómverjar tóku þetta eftir þeim, en þegar kom fram á miðaldirnar lagðist öll bankastarfsemi niður. Menn fóru þá að geyma fé sitt sjálfir, eða þeir komu því fyrir til geymslu hjá þeim sem höfðu öruggar fjárhrizlur. Voru það aðallega gullsmiðir og silfursmiðir, er þannig tóku fé manna til geymslu. Þeir gáfu skriflega viðurkenningu fyrir því fé, sem þeir voru beðnir fyrir, og þessar viðurkenningar gengu fljótt manna á milli sem gjaldmiðill. Sá, sem viðurkenninguna hafði í höndum, gat gengið að gullinu hjá þeim sem geymdi, hvenær sem honum þóknaðist. Og menn sáu fljótt, að þetta var miklu handhægari gjaldmiðill heldur en slegnir peningar eða mótað gull og silfur. Þessar viðurkenningar voru því fyrstu bréfpeningar, sem komust á gang, og eru fyrirrennarar bankaseðlanna nú á dögum.

Þessu fyrirkomulagi fylgdu þau óþægindi, að upphæðir viðurkenninganna voru allt aðrar en þær, sem menn þurftu að nota í þann og þann svipinn. Þá var tekin upp sú aðferð, að menn gáfu ávísanir á einhvern hluta þeirrar upphæðar, er þeir áttu geymda hjá gullsmiðunum. Það var upphafið að því, sem vér köllum nú tékka. — Og þannig voru þá bæði seðlar og tékkar á gangi þegar á 17. öld. En nú sáu gullsmiðirnir sér leik á borði. Það kom aldrei fyrir að allir kæmi í senn að heimta inneign sína hjá þeim. Gullsmiðirnir höfðu því alltaf í fórum sínum mikið af gulli, sem lá þar iðjulaust og engum til gagns. Þetta hagnýttu þeir sér þannig, að gefa sjálfir út ávísanir á þetta gull og lána þær út með ákveðnum vöxtum. Og þeir komust einnig fljótt að því, að þeim var óhætt að gefa út ávísanir fyrir mörgum sinnum meiri upphæð heldur en þeir höfðu fyrirliggjandi í gulli, vegna þess að það kom aldrei fyrir að allir kærni með ávísanir sínar til innlausnar á sama tíma, vegna þess að þær gengu sem peningar í viðskiftum manna á milli.

Á þessu græddu gullsmiðirnir stórfé. En þeir gerðu það glappaskot að biðja ríkisfjárhirzluna að geyma fyrir sig það fé, sem þeir þurftu ekki á að halda í svipinn. En svo var það árið 1672 að Karl konungur II. í Englandi var kominn í fjárþrot. Hann gerði sér þá hægt um vik og lagði hald á allt það fé, sem geymt var fyrir aðra í ríkisfjárhirzlunni og nam það 1.328.526 Sterlingspundum. Misstu þar margir aleigu sína.

BANKAR

Þessi lánastarfsemi gullsmiðanna er upphafið að lánastarfsemi bankanna nú á dögum, nema hvað þetta er allt orðið fullkomnara nú. Vér skulum setja svo, að maður komi í banka og biðji um lán. Ef trygging sú, er maðurinn getur sett fyrir endurgreiðslu lánsins, er talin fullgild, þá fær maðurinn lánið. En hann fær það ekki í peningum. Það er lagt á sérstakan reikning og svo getur lántakandi gefið ávísanir á það meðan til vinnst. Þetta er honum alveg eins þægilegt. Og bankinn þarf ekki að borga út neina peninga, jafnvel ekki þegar ávísanirnar koma, því að þær eru venjulegast lagðar inn í reikning handhafa í bankanum.

Hér er því aðeins um milliskrift að ræða. Ávísanirnar, eða tékkarnir hafa máske áður gengið mann frá manni sem gjaldmiðill, áður en þær koma í bankann. En með þessu móti eru engir peningar í umferð. Bankinn lánaði ekki annað en það, sem var peninga ígildi, en hann fekk sína vexti af því.

Það kemur alveg í sama stað niður þótt bankinn greiði lánið út í seðlum, sem hann hefur sjálfur gefið út. Seðlarnir eru ekki peningar, heldur aðeins ávísanir. — Auðvitað verður einhver trygging að vera að baki þeirra, annað hvort gullforði, eða ríkisábyrgð. En það er talið óhætt fyrir hvern banka að gefa út fjórum eða fimm sinnum hærri upphæð í seðlum heldur en tryggingunni nemur. Þetta byggist á því, sem gullsmiðirnir fundu áður, að aldrei koma allir samtímis að taka út fé sitt.

Í sjálfu sér er þetta heppilegt, því að með þessu móti geta vextir verið lægri en ella. Með þessu móti er hægt að koma fótum undir ný fyrirtæki og efla önnur. Og allt er þetta gert án peninga, aðeins með ávísunum og millifærslum. Það er því rangt að segja að peningar sé afl þeirra hluta sem gera skal. Og þeir eru ekki heldur gjaldmiðill lengur. AUt exu það ávísanir, og gildi þeirra miðast við það traust, sem menn hafa á þeim.

GENGISHRUN

Það eru stjórnir hernaðarþjóða, sem valda ægilegustu gengishruni í heiminum, ekki aðeins hjá sér sjálfum, heldur um allan heim. Stríðsstjórn hefur aðeins þrjú úrræði til þess að standast herkostnað: hækka skatta, taka lán, eða gefa út seðla. En það er ekki hægt að hækka skatta svo að með þeim sé hægt að greiða herkostnað. Þá er gripið til hinna ráðanna. En hvort heldur er gert, að taka lán, eða gefa út seðla, sem menn eru skyldaðir til að taka sem greiðslu, verður afleiðingin sú, að allar vörur hækka stórkostlega í verði. Og þar sem nú verðgildi seðla er aðeins það hvað hægt er að fá mikið fyrir þá af vörum, þá er þetta sama sem gengishrun. En stjórnunum þykir þessi leið betri. Skattar eru óvinsælir og það er ekki heppilegt fyrir stjórn, sem þarf á öllu sínu að halda, að gera sig óvinsæla með sköttum. En gengishrunið, sem þó er bein afleiðing af ráðsmennsku hennar, bitnar ekki á henni, heldur kennir almenningur kaupsýslumönnum um það, þeir noti sér neyð manna til að okra á þeim.

Gengishrun er þó háskalegt fyrir hverja þjóð, og allar stjórnir reyna eftir fremsta megni að stöðva það áður en í óefni er komið. Stundum tekst það, en stundum tekst það ekki. Þá verða stjórnirnar sifellt að auka seðlaútgáfuna, ráða ekki við neitt. Þannig fór í Þýzkalandi eftir fyrri heimsstyrjöldina. Þar seig endalaust á ógæfuhlið þar til svo var komið árið 1923 að biljón marka var ekki meira virði en eitt mark hafði verið fyrir stríð. Á sama hátt fór í Kína eftir seinni heimsstyrjöldina. — Stjórnin lét prenta seðla í gríð og ergi þangað til svo var komið 1948 að það kostaði meira að prenta 1000 dala seðil heldur en verðgildi hans nam. Þá ætlaði stjórnin að koma lagi á fjármálin, og gaf út nýa mynt, sem átti að vera gulltryggð og kostaði hver dalur í henni 3.000.000 dala. En eftir eitt ár var þessi nýa mynt hrunin svo, að þá varð að gefa út enn nýa mynt og þar kostaði einn dalur 500.000.000 af gulldölunum góðu. Þó fór enn ver í Ungverjalandi. Þar var allt komið í kalda kol árið 1946 og þá var skift um mynt. í staðinn fyrir pengo komu nú florin, og hvert þetta nýa florin kostaði — 828.000.000.000.000.000.000.000.000.000 pengo, og það getur maður kallað gengishrun! Með öðrum orðum, gamla myntin var algjörlega verðlaus. Og þegar svo er komið þá er til lítils að eiga inneignir í bónkum, eða eitthvað í handraðanum.

Á þessu má sjá, að það sem vér köllum peninga, hefur ekkert verðgildi annað en það, sem traust manna gefur þeim. Þegar það traust bregzt, þá hafa þeir ekkert gagn af því þótt þeir hafi langa ævi verið að nurla saman og ekkert hugsað um annað en auðgast sem mest. Þeir hafa leikið hlutverk heimskingjans í lífinu og „margur verður af aurum api".