Fiskveiðar

Núverandi breyting frá og með 7. apríl 2019 kl. 11:08

hashtags wikimediaEdu EduWiki2019 ActiceLearning SDG4

Hashemite University have a program template marks and celebrations for students

Education extention on mediawiki has been disconnected

Basic program outreachdasboards.wmflabs.org enable count requeasts timeline enable activity tracking

edit project dates Which days of the week which your class meets add week https://tools.wmflabs.org/pagepile/

https://tools.wmflabs.org/pagepile/api.php?action=get_data&id=23096 https://petscan.wmflabs.org/ https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Looking_for_possible_new_articles_-_how_to_use_PetScan.pdf https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6b/NewPossiblearticleswithPetscan.pdf https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gamifying_Wikimedia_-_Learning_Through_Play.pdf https://commons.wikimedia.org/wiki/File:NewPossiblearticleswithPetscan.pdf

assign training modules assign a list of awailable articles

wikipedia essentials petscan.wmflabs.org https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6b/NewPossiblearticleswithPetscan.pdf

ORES (only works on languages that have ORES enabled) machine learning estimates quality of article

request on create a course page on wikipedia request on commons automatic editing https://outreachdashboard.wmflabs.org/courses/GLAM_Macedonia/WIKI_CLUB https://outreachdashboard.wmflabs.org/courses/GLAM_Macedonia/Wiki_Club_2019/activity

https://www.nationalexpress.com/en/airports/gatwick/heathrow-to-gatwick

Um fiskiveiðar íslendinga og útlendinga við ísland að fornu og nýju. Eftir Þorkel prest Bjarnason.

Um fiskiveiðar Íslendinga og útlendinga við Ísland að fornu og nýju. – Tímarit Hins íslenzka bókmentafélags, Megintexti (01.07.1883), Bls. 166-242 http://timarit.is/view_page_init.jsp?gegnirId=000586013

Fiskiafli við ísland er jafngamall landnámi. í Landnámu er á nokkrum stöðum getið um fiskiveiðar á þann hátt, að það sýnir, að landnámsmenn hafa þegar frá byrjun haft þær sér að atvinnu. Hrafna-Flóki var hérlendr 2 vetr, áðr en þeir Ingólfr námu land. Hinn fyrri vetr var hann með skipverjum sínum í Vatnsfirði á Barðaströnd. „Þá var fjörðurinn fullr af veiðiskap ok gáðu þeir eigi fyrir veiðum at fá heyjanna, ok dó allt kvikfé þeirra um vetrinn", og hefir það einatt orðið síðan, að fiskiafli hefir um of hnekt atburðum manna við landbúnaðinn. Um Skallagrím er þess getið, að hann lét gera bæ á Álftanesi á Mýrum, hafði þar bú, og lét þaðan „sækja útróðra", enda var þar þá „fiskifang mikið". Grímr faðir Sel-þóris, þess er seinna nam bygð fyrir sunnan Jökul, kom við land í Grímsey á Steingrímsfirði. Hann reri þar til fiskjar með húskörlum sínum. Segir sagan, að einhverju sinni, þá er hann reri, hafi hann haft son sinn Þóri með sér. Var hann sökum æsku látinn í sel-belg og lá í stafni. Þá dró Grímr marmendil og vildi láta hann segja sér fyrir forlög sín, og hvar hann mundi bólstað festa; enn hann fékst eigi til að segja annað, enn að sveinninn í selbelgnum skyldi byggja þar, er meri þeirra Skálm mundi leggjast undir klyfjum. Þuríðr sundafyllir, er kom til íslands af Hálogalandi, bjó til svo kallað Kvíamið á ísafjarðardjúpi, og fékk fyrir kollótta á af bónda hverjum um Ísafjörð

Eigi mun það alllítið hafa hvatt Noregsmenn til Íslandsfarar, að þeir fréttu þaðan fiskiveiðar nógar, enda mun eigi hafa verið gert minna úr enn vert var. Hefir þeim er hingað vildu þótt gott að geta stundað í hinum nýja bólstað hinn sama atvinnuveg og þeir höfðu áðr haft heima. pá er Ketill flatnefr og ættlið hans varð fyrir reiði Haraldar hárfagra, réðst hann um við syni sina, hvað til bragðs skyldi taka. Fýstu þeir þá, Björn hinn austræni og Helgi bjólan, að halda til Íslands. Kölluðu þar vera hvalreka mikinn og laxveiðar, „en fiskastöð öllum missirum". Af þessu má sjá, að þær spurnir hafa gengið af landinu, að þar væri fiskiafli mikill árið um kring. Þeir bræðr Björn og Helgi fóru báðir til Íslands, og settust að, annar við Faxaflóa enn hinn við Breiðafjörð, einhverja hina fiskisælustu firði landsins. í sögum vorum öðrum enn Landnámu er víða getið um fiskiveiðar, og jafnvel sumir þeir, er höfðingjar vóru, reru sjálfir til fiskjar. Þorsteinn þorskabítr, sonr Þórólfs Mostrarskeggs, enn afi Snorra goða, bjó að Helgafelli vestra. Hann sótti sjó „var jafnan í fiskiróðrum"; og í fiskiróðri druknaði hann ungr að aldri. Segir sagan, að smalamaðr hans sæi hann ganga inn í Helgafell, enn þeir frændr trúðu því, að þeir færi þangað, þá er þeir önduðust — og heyrði að honum var þar vel fagnað og tekið til drykkju. Þorgeir sonr Önundar tréfóts, sem bjó i Reykjarfirði, á Ströndum, „reri jafhan til fiskar þvi at þá voru firðirnir fullir af fiskum"; og þá er Þorfinnr, sem Flosi í Árnesi sendi til höfuðs honum, réð á hann, gekk hann fyrir dag til skips. Ingjaldr í Hergilsey, sem um nokkurn tíma veitti hinum ágæta, enn óhamingjusama skógarmanni, Gisla Súrssyni, bjargir, var sjósóknari mikill, og „reri á sjó hvern dag, er sjófært var", og á sjó vóru þeir Gisli og hann, er Börkr digri kom að leita að Gísla. Svanr á Svanshóli í Bjarnarfirði á Ströndum, móðurbróðir Hallgerðar langbrókar, druknaði og í fiskiróðri.

Snemma fóru menn að fara í ver eins og enn er títt. Í Bjarneyjum á Breiðafirði var veiðistöð mikil til forna. Segir Laxdæla að þangað hafi menn mjög sótt til veiðifangs, og þar hafi verið fjölmenni „öllum missirum". Þar drap Þórólfr, frændi Vigdísar á Goddastöðum, Hall, bróður Ingjalds Sauðeyjargoða, er þeim bar til út af skiftum á fiski. Eyjar þessar átti Þorvaldr Ósvifsson, fyrsti maðr Hallgerðar langbrókar; þaðan hafði hann skreið, og þangað fór hann til að sækja skreið, þegar illmennið Þjóstólfr drap hann, og vóru þá allir sjómenn rónir. Um Vestmannaeyjar er þess getið, að þar hafi verið veiði áðr enn Ormr ánauðgi bygði eyjarnar. Undir Jökli hefir og snemma verið fiskiver og afli mikill, og fóru menn þangað tíðum til fiskikaupa. Þá vóru og fiskver fyrir norðan, svo sem á Ströndum og á Vatnsnesi í Húnaþingi. Þangað fór Oddr Ófeigsson frá Reykjum i Miðfirði og réðist þar í sveit með vermönnum. Var hann þar 3 vetr og 3 sumur og græddist honum allmikið fé.

Í Flatey í Þingeyjarsýslu vóru og fiskiveiðar miklar; þar átti Áskell goði fiskiföng mikil eftir því sem Reykdæla segir. Úr Grímsey vóru og snemma stundaðir róðrar; er þess getið í Valla-Ljóts sögu, að þaðan reru á einum degi 30 skip til fiskjar. Sýnir þetta, að allvíða var þá fiskað hér við land eins og enn í dag, og að menn þá hafa stundað fiskiveiðar, ekki að eins á vissum tímum, heldr jafnvel árið um kring1. Allr sá fiskr, sem aflaðist, mun á hinum fyrstu öldum eftir landnám hafa verið hafðr til neyzlu í landinu, enn eigi fluttr af landi brott sem kaupeyrir. Þess er eigi ósjaldan getið, að fiskr gekk kaupum og sölum innan lands, og var hafðr til matar : Þá er Hallgerðr langbrók skoraði á þorvald bónda sinn, að útvega mat til heimilisins, þá kvað hún vanta í búið mjöl og skreið, og sést á því, að hvorttveggja var þá almennings fæða. Þeir menn, er eigi höfðu sjálfir sjávarútveg, fóru þá til fiskikaupa eins og jafnan hefir tíðkazt, og fóru á stundum í þær ferðir jafnvel þeir menn, er mikils vóru metnir og miklir vóru fyrir sér, og sýnir það, að heldri mönnum til forna þótti enginn vansi að vinnu. Björn Hitdælakappi fór til Saxahváls að fiskikaupum, og var í heimleið úr þeirri ferð, er þeir frændr Þórðar Kolbeinssonar, Óttar og Eyvindr sátu fyrir honum f Beruvíkrhrauni. Virðist svo sem slíkar ferðir til fiskikaupa undir Jökul hafi verið alltíðar, einkum úr nærsveitunum, því að svo kemst saga Bjarnar Hítdælakappa að orði: „Héraðsmenn eigu oft ferðir út á Snæfellsnes eftir fiskiföngum". Atli á Bjargi, bróðir Grettis, kom úr skreiðarferð vestan undan Jökli, er þeir Þórissynír, Gunnar og þorgeir, sátu fyrir honum. Þóroddr bóndi skattkaupandi á Fróðá druknaði, er hann fór út á Snæfellsnes að sækja skreið, og á Fróðá er getið um svo stóran skreiðar hlaða, að hafa varð stiga til að ná skreið niðr.

Eftir að söguöldin þrýtr og fram á 14. öld mun fiskiveiðum íslendinga hafa verið háttað mjög á líkan veg, og áðr hafði verið. Frásagnirnar eru nú færri, alt þangað til Sturlunga-öldin hefst. Þó er á nokkrum stöðum minst á fiskiveiðar og ýmislegt, er að þeim lýtr. í Sturlungu er t. d. getið um Ólaf nokkurn Hildisson, sem reri í Ávík á Ströndum um sumar. Sést af því, að þá hefir eigi aðeins verið siðr að róa þar haust og vor, heldr um há sumartímann. Grágás gerir og ráð fyrir hinu sama. Í henni er talað um að ráðast í ver og vera í verskálum eigi aðeins til miðsumars, heldr og um heyannir, og skyldi stefna mönnum þar(o: að fiskiskálunum) fyrir mál þau, er í verinu gerðust. Fiskiskálar þessir hafa auðsjáanlega verið hið sama og það sem nú kallast sjóbúðir eða verbúðir, er menn hafa flutt sig í frá heimilum sínum til að stunda fiskiróðra. Í Biskupasögum vorum er á nokkrum stöðum getið um fiskimenn, er hétu sér til hjálpar á dýrlinga þessa lands, einkum Þorlák helga, er jafnan þótti hinn mesti bjargvættr manna, og segir sagan, að þeim hafi orðið að trú sinni. Þá er Guðmundr Arason, er seinna var kallaðr hinn góði, sigldi úr Eyjafirði til biskupsvígslu, varð eftir þjónustumaðr hans, er skipið lagði út, með vatnskeröld, sem biskup hafði sent hann eptir, og hjálpuðu honum þá út til skips menn þeir, er komu með skreiðarfarm úr Flatey. Þá er Guðmundr biskup var rekinn frá stóli (um 1221) af Tuma Sighvatssyni, og menn hans höfðu litlu síðar drepið Tuma að Hólum, þá flýði biskup með öllu liði sínu til Grímseyjar, bæði til að firrast óvini sína, og svo af því, „at veiðiskap skorti eigi í eyjunni; var þar þá nóg atvinna mörgu sinni, þótt annars staðar á landi væri skortr". Lárentius, sem var biskup á Hólum öndverðlega á 14. öld, setti spítala eða uppeldisbú fyrir fátæka uppgjafapresta, og valdi hann til þess Kvíakekk í Ólafsfirði, því að honum þótti þar gott til blautfiskjar og búðarverðar, og þótti það vel henta gömlum mönnum til fœðu". Sýnir þetta, að þá hefir á báðum þessum stöðum verið gott útræði og fiskisæld.

Enn hvergi er í sögum vorum ljósara sagt frá fiskiveiðum Íslendinga, enn í sögu Guðmundar biskups Arasonar, sem Arngrímr ábóti á Þingeyrum ritaði nálægt 1350. í 87. kapitula téðrar sögu er sagt frá því, að almennings fæða á íslandi sé „búnyt ok sjádreginn fiskr". þá er sagt frá, hvað fiskimið séu, og fiskiaðferðinni lýst ljóst og greinilega, og að lokum stendr svo, „má ok öll landsbyggð sízt missa þessarar gjafar, því at þurr sjófiskr kaupist ok dreifist um öll héruð".

Af þessum stað i sögu Guðmundar byskups má sjá, að þá og fyrir þann tima hafa atvinnuvegir verið hinir sömu og enn eru, nl. kvikfjárrœkt og fiskiveiðar; enn fremr er það ljóst, að þá hefir verið fiskað með haldfærum. Harðfiskr hefir þá verið almennr innlendr varningr og almenn fæða, enda er þess getið stundum við hallæri, að fisk hafi tekið frá, svo sem í Grettissögu. Þar segir svo : „kom hallæri svá mikit á Íslandi, at ekki hefir meira komit, þá tók af nálega allan sjávarafla". Stundum varð og í harðæri fiskiafli til bjarga mönnum frá hungrsneyð. Við ísafjörð horfði árið 1236 til landauðnar, áðr fiskr gekk upp á Kvíamið.

Hið sama og ég hefi sagt um söguöldina má og án efa segja um 11. og 12. öldina, að fiskr mun þá eigi hafa verið fluttr af landi brott, sizt til nokkurra muna. Þess var og eigi heldr að vænta, að fiskr væri þá kaupeyrir við önnur lönd, þvf að hann var lágr í verði móti kornmat, en korn vóru þau einu matvæli, er flutt vóru til landsins. í vorþingissamþykt Árnesinga, er gerð var að ætlun manna um 1200, vóru 120 fiskar hertir á 24 álnir, eða rúmar 13 krónur, eftir því verðlagi, sem nú gildir, en mjölvætt kostaði þá 30 álnir, eða nálægt 17 kr. Af þessu er ljóst, að með svo löguðu verðlagi gat landsmönnum enginn hagr verið að því, að selja fisk af landi brott og kaupa aftr mjöl, heldr hinn mesti skaði. Á seinni hluta 13. aldar eru merki til þess, að þá var fiskr fluttr út. Eftir mikil harðindi, sem gengu yfir landið, bannaði Eiríkr konungr Magnússon (1294) að flytja skreið af landinu meðan harðindin stæði yfir. Enn þó mun það hafa verið fyrst með byrjun 14. aldarinnar eða á henni öndverðri, að harðfiskr fór að verða algengr kaupeyrir við önnur lönd. Þetta sézt ljóst af dómi kórsbræðranna, Hákonar Eysteinssonar og Árna Hallkelssonar, sem dæmdr var í Björgvin 1340, um tíund til erkibiskups af skreið, lýsi og brennisteini, er fluttist frá Íslandi. Segir svo í dómi þessum, að „fyrir skömmu fluttist lítil skreið af íslandi, er þá var kölluð matskreið, enn í vaðmálum hinn mesti varningr; nú flyzt af íslandi hinn mesti ok bezti varningr í skreið ok lýsi".

Um skip, siglingar og sjóferðir íslendinga er víða getið í sögum vorum; skipin vóru eins og nú bæði smáir bátar og stœrri skip. Sjómenn og siglingamenn höfðu Íslendingar verið hinir beztu, og vóru það enn, eins og vænta mátti af þeim mönnum, er bæði fóru sjálfir milli landa, og það oft á eigin skipum, og vóru afkomendr þeirra manna, er löngum höfðu legið úti í víkingu, og hætt sér yfir mikið og torsótt haf, til að nema bygð í ókunnu landi, án þess að hafa annað sér til leiðarvísis enn himintunglin. Ekki var Þorbjörn öngull né félagar hans hræddir, er þeir sigldu frá Haganesi í Fljótum til Drangeyjar til að vinna á Gretti sjúkum og sárum, í því norðanveðri, er öllum þeim er á landi vóru þótti ófært, og eigi létu menn Guðmundar biskups Arasonar það letja sig, að reka harma sinna á Tuma Sighvatssyni, þó þeir yrðu að sigla úr Málmey i svo miklum stormi, að ófært var á annan veg enn að ferma skipin af grjóti.

3.

Á 14. öldinni, þegar farið var að flytja harðfisk af landi brott, og kaupmenn að sækjast eftir honum, sem hinum bezta varningi, hafa menn án efa farið að stunda fiskiveiðar betr en áðr. Á þessari öld munu og andlegrar stéttar menn hafa byrjað á því, að koma á sjómenn tollum til kirkna og klaustra, enda var mönnum þá oft ljúft að ganga undir það; þá þótti öllu því bezt varið, er kallað var að lagt væri til guðsþakka. Mun þetta hafa byrjað einna fyrst í Snæfellsnessýslu, eins og sjá má af máldaga Ingjaldshólskirkju, er Árni biskup Helgason setti, enn hann var biskup i Skálholti rétt eftir 1300. Girðir biskup setti máldaga Selárdalskirkju um 1354. og skyldi þá kirkjan eiga 10. hvern fisk óvalinn af hverju skipi og hverjum manni, er stundaði sjó i Kópavík. Þá fór og skreið að verða landskuldargjald af sjávarjörðum. Þannig fékk klaustrið á Munkaþverá í landskuld af Hrísey í Eyja- firði 30 vættir skreiðar, og af Grímsey 40 vættir. Klaustrið á Kirkjubæ fékk eftir Wilkins máldaga 4 hndr. skreiðar eftir Fell í Mýrdal, 7 hndr. skreiðar eftir Brekku, og auk þess áttu landsetarnir að fara með skip staðarins, og er það einhver hinn fyrsti vottr til hinna svo kölluðu skipsáróðra, enn það var sú kvöð, að landsetarnir áttu að róa á vegum landsdrottna sinna.

Lögðu ýmsir jarðeigendr þessa kvöð á landseta sína; biskupar og prestar á þá, sem bjuggu á jörðum skólanna og kirknanna, bændr á sjávarjörðum á hjáleigubændr og tómthúsmenn, og seinna meir fengu konungs landsetar að kenna á þessu ýmsum öðrum fremr. Varð kvöð þessi, er fram liðu stundir, bæði þungbær og skaðleg. Það er kunnugra enn frá þurfi að segja, að útlendingar hafa um langan aldr sótt til íslands til fiskiveiða. Hafa það bæði verið Englendingar, Þjóðverjar, Hollendingar og nú á síðustu öldum Frakkar. Fiskiveiðar þessar hafa að minsta kosti á seinni tímum numið töluvert meiru, en það er landsmenn hafa sjálfir aflað. Hinir útlendu fiskarar koma nú vanalega til landsins í marz og apríl, færa sig ásamt fiskigöngunni vestr með landinu sunnanverðu, og svo norðr um það, og halda svo heim síðast í ágúst; er það almenn ætlun íslendinga, að fiskiveiðar þessar hafi spilt og spilli mjög aflanum fyrir landsmönnum. Eigi vita menn til þess með vissu, að þessir útlendu fiskimenn hafi komið fyr til landsins enn öndverðlega á 15.öldinni. Nálægt 1413 komu fyrst svo getið sé 30 enskar fiskiduggur til íslands, og um sama leyti vóru og hér kaupmenn enskir. Þá var Eirikr frá Pommern konungr yfir Norðrlöndum, og bannaði hann Englendingum harðlega bæði verzlun og fiskiveiðar hér við land, enn þeir höfðu það að engu. Enn er konungr sá að þetta dugði eigi, bannaði hann íslendingum að eiga við þá verzlunar viðskifti, og bauð jafnframt hirðstjóranum, að bægja þeim bæði frá verzlun og fiskiveiðum. Landsmenn svöruðu konungi því (1419), að þar eð þau 6 skip, sem til væri skilin í gamla sáttmála, hefði eigi komið um langan aldr, hefði þeir orðið að verzla við þá utanríkismenn, sem með friði hefði komið, og réttan kaupskap hefði haft, enn þeir hefði aftr látið hegna þeim „duggurum og fiskurum", sem hefði rænt og farið óspaklega. Virðist svo sem landsmönnum hafi að minsta kosti í fyrstu eigi verið ókær koma Englendinga, Vigfús ívarsson, er verið hafði hirðstjóri, fór um þessar mundir til Englands með þeim, og hafði með sér auk margra gersema 60 lestir skreiðar, sem eftir núverandi verði á harðfiski mundi nema fullum 30 þús. króna. Frá þessum tíma er til kaupsetning eða kaupskrá, sem sagt er að íslendingar hafi gert milli sín og Englendinga. Er skreið þar í svo háu verði, að 1 vætt af 4, 5 eða hálfrar fjórðu merkr fiski gilti 1 hdr. á landsvísu, og fengust þá fyrir slíka skreiðar- vætt 4 tunnur af mjöli eða 3 tunnur hveitis. Sé þessi kaupsetning rétt, þá hefir þetta skreiðarverð verið óvanalega hátt, enda staðið allskamma stund, því einhverntíma eptir miðja 15.öld, enn þó fyrir 1479, settu landsmenn það verðlag, að 3 vættir skreiðar skyldu vera í hundraði hverju og gilda jafnt 6 tunnum malts og 4 tunnum mjöls. Enn þó þetta verð á skreiðinni sé tveim hlutum lægra ennhitt, þá er það þó svo hátt, að það hlaut að vera hvöt fyrir menn, að leggja alt kapp á, bæði að afla fiskjarins, og selja hann af landi brott, enda varð nú harðfiskr gjaldeyrir í margar skuldir bæði til konungs og annara.

Torfi Arason, er hirðstjóri var um miðja 15. öld, fékk Vestmannaeyjar að léni (1450) hjá konungi, og átti aft gjalda eftir þær 7 lestir skreiðar á ári, enn áðr höfðu verið goldn- ar eftir eyjarnar 9 lestir. Björn forleifsson hinn riki galt konungi 50 lestir skreiðar fyrir fé Guðmundar Arasonar á Reykhólum; sýnir þetta, að skreið hefir þá bæði þótt góð vara og verið mikil til. Þó er á 15. öldinni getið um fiskileysis ár, svo sem 1423 og 1492.

Bann Eiriks konungs hafði, svo sem sagt hefir verið, eigi tilætluð áhrif á Englendinga, því þeir komu engu að síðr. 1416 er þess getið, að brotnað hafi á skírdag í ofsaveðri hér við land 25 ensk skip, sem án efa hafa verið fiskiskip. Árið eptir leyfði höfðinginn Arnfinnr Þorsteinsson, sem þá hefir haft konungs sýslu á hendi, Englendingum þeim, er þá lágu i Hafnarfirði, að verzla og fiska hér, enn það leyfi hefir als eigi náð lengra, enn til þess sumars, er þá stóð yfir. Tóku nú Englendingar að hafa í frammi als konar óspektir og illvirki, og mun það að nokku leyti hafa komið af því, að konungr og umboðsmenn hans ömuðust við komu þeirra. Þeir ræntu víða á eyjum og ströndum landsins, einkum frá 1420—25, svo sem á Vestmannaeyjum, sem vóru höfuðstöðvar þeirra, í Ólafsfirði, Hrísey og Grímsey; brendu þeir kirkjur, spiltu veiðarfærum og höfðu á brottu einkum skreið. Urðu þeir svo nærgöngulir, að 1422 og 1424 réðu þeir á sjálft hirðstjórnarsetrið Bessastaði; ræntu fé og drápu menn, en eyddu bæinn í fyrra sinni. 1425 fóru hirðstjórarnir Hannes Pálsson og Baltazar frá Damme að Englendingum í Vestmannaeyjum, lögðu til orustu við þá, enn biðu ósigr, og urðu handteknir og fluttir til Englands. Gagnaðist mönnum þá lítt veiðiskapr og verzlan.

Hannes kærði skaða sinn og hrakninga fyrir Englandsstjórn, þá er hann kom út. Segir hann, að aðalstöðvar Englendinga við Ísland séu Vestrnannaeyjar, því að þar séu fiskiveiðar betri enn annars staðar við landið. Sé svo mikil eftirsókn þeirra eftir fiski og frekja, að þeir líði eigi, að hann sé fluttr þaðan brott, fyrr en þeir hafi sjálfir fengið nægju sína.

Árið 1431 kærði Eiríkr konungr illvirki þessi, rán og gripdeildir Englendinga fyrir William Spreen, sendiherra Heinreks 6. Englands konungs. Urðu þær málalyktir, að bœtr komu fyrir, enn þeir konungarnir gerðu með sér sáttmál árið eftir í Kaupmannahöfn 24. des. 1432, og var það skilið til, að ekkert enskt skip færi til Íslands í óleyfi, og lá við lífs- og eignamissir þeim, er út af brygði. Samningr þessi eða að minsta kosti farbannið í honum til íslands, var oft síðan endrnýjað á 15. öldinni, enn samt sem áðr komu Englendingar iðulega bæði til að verzla og fiska, og má af þessu marka, hversu gagnsöm fiskiverzlun og fiskiveiðar þeirra hafa verið hér við land, enn margt gerðu þeir ílt. Þannig drápu þeir hirðstjórann Björn Þorleifsson hinn ríka (1467), enn kona hans Ólöf hefndi þess. Á 15. öldinni (c. 1430) fóru Hansakaupmenn, einkum frá Hamborg, sem einlægt vóru þá að auka verzlun sína, að sigla til íslands. þessir útlendu kaupmenn létu sér nú ekki nægja, að verzla hér á sumrum varning sínum, heldr sátu hér á vetrum. Seldu þeir þá eigi að eins það, er eftir var af varningnum, enn þeir tóku sér og jarðir við sjóinn, og höfðu þar fiskiútveg, enn fengu íslenzka menn að róa fyrir sig, og sýnir þetta, að fiskiveiðarnar hafa þá verið arðsamr atvinnuvegr. Spilti þetta fyrir bændum, bæði að fá vinnuhjú og sjómenn. Þessar vetrarsetur kaupmanna bönnuðu Islendingar þegar í öndverðu (1431),enn þær tíðkuðust engu að siðr landsmönnum til skaða.

Að lokum kærðu menn þetta fyrir Kristjáni I (1479), og bannaði hann þá utanríkismönnum næsta ár allar vetrarlegur hér á landi, og sömuleiðis að kaupa jarðir eða hafa þær til umráða. Árið 1490 gerðu þeir Hans Dana konungr og Heinrekr í Englandi sáttmál með sér, og fengu þá Englendingar fullkomið leyfi, bæði til að verzla og fiska við ísland. Virðist svo, sem Hans konungr hafi séð, að betra var að leyfa það, sem eigi varð hindrað, þótt bannað væri. Leyfi þessu var lýst yfir á alþingi sama ár og sömuleiðis því, að þýzkir kaupmenn þeir, er konungsbréf hefði, mætti verzla hér. Enn lögmenn báðir og lögréttumenn allir úrskurðuðu, auk ýmislegs annars, að engir útlenzkir menn megi hafa hér vetrarsetu, nema í fullri nauðsyn, og haldi hvorki íslenzka menn sér til þjónustu, né geri út skip eða menn til sjávar, enn hver sem hýsi vetrarsetumenn eða þjóni þeim í óleyfi, gjaldi jafnt og sá, er hýsir útlagan mann ; að engir búðsetumenn skuli vera í landinu, er ekki hafi búfé til að fæða sig við, sem þó ekki sé minna enn 3 hndr. Allir, sem minna fé ætti, skyldi vinna hjá bændum, að öðrum kosti skyldi afli þeirra upptækr, enn þeir sem þá héldi sekir 4 mörkum, og er það að núverandi verðlagi yfir 100 kr.

Dómr þessi, sem kallaðr er Píningsdómr, af því að hirðstjórinn Diðrik Pining var frumkvöðull að honum og samþykti hann, er næsta merkilegr, Hann sýnir, að kaupmenn hafa þá enn tíðkað vetrarsetur, og haft sjávarútveg, enn landsmenn álitið sér hvorttveggja skaðlegt. Enn fremr lýsir hann því, að þá hafa menn verið farnir að flytja sig í þurrabúðir við sjó, og er ekki ólíklegt, að sjávarútvegr kaupmanna hafi að nokkru leyti verið orsök í því. Enn þessar búðsetur álitu Iandsmenn bæði þá og löngu eftir það mjög skaðlegar fyrir landbúnaðinn, og því fyrir landið yfir höfuð. Þá er Diðrik frá Bramsteð var hirðstjóri (1533). vóru búðsetur bannaðar á ný á alþingi, og það var fyrst á 17. öldinni, þegar örbirgð og ómenska tók að fara í vöxt, enn áhugi á landbúnaði að minka, að það var leyft, að setjast að í þurrabúðum við sjóinn.

Þá er Englendingar höfðu fengið fult leyfi til að verzla og fiska hér við land — en það leyfi náði að eins til fiskiveiða á þilskipum — hefði mátt ætla, að bæði hefði þeir farið spaklegar enn áðr og hlýtt Píningsdómi, enn svo var þó eigi. Til er lögmanns úrskurðr (um 1500), að Englendingar skyldi gjalda 6 fiska afhverju hundraði, er þeir keypti eða skip drægi hálft hart, enn hálft blautt, og virðist als eigi ólíklegt, að hér sé meint til fiskiskipa, er þeir hafa haldið úti hér við land. Þeir ræntu og ástundum frá landsmönnum því, er þeir máttu við koma, og áttu i sífeldum ílldeilum við Hamborgar kaupmenn, sem þeir vildu bægja frá verzlun og fiskiveiðum.

Nálægt 1512 komu þeir fjölmennir syðra, höfðu í frammi gripdeildir og óspektir, og veittu að lokum umboðsmanni hirðstjóra atför, og drápu hann og 12 menn aðra. Kom þá út hinn nafnkunni sjóliðsforingi Sören Nordby til að hnekkja yfirgangi þeirra, enda bar minna á honum eftir enn áðr. Þó var enskr kaupmaðr í Grindavík, sem um 1532 rænti skreið mikilli frá Hamborgarmönnum, og gerði einnig á hluta hirðstjórans; veitti hann þá Hamborgarmönnum lið og drápu þeir kaupmanninn. Eigi hirtu Englendingar né Hansakaupmenn um Píningsdóm, enn reyndu svo sem þeir máttu að ná fótfestu i landinu, einkum syðra, og að hafa þar sjávarútveg. Enn það vóru þó einkum Hansakaupmennirnir, sem náðu því; þeir fóru spaklegar að enn Englendingar, og komu sér betr við landsmenn. Fengu þeir Íslendinga til að róa fyrir sig, og létu heita sem (þeir) landsmenn ætti skipin.

Gekk þetta þannig, þangað til siðbótin kom hingað í land; þá efldist konungsvaldið, og hirðstjórarnir, sem þá vóru vanalega kallaðir höfuðsmenn, tóku þá vandlega að grenslast eftir öllu því, er mætti verða fjárhirzlu konungs eða sjálfum þeim að fé. 1544 var Otti Stigsson höfuðsmaðr hér á landi. Lét hann þá lögmenn báða dæma konungi til handa öll skip hálf, enn sjálfum sér hinn helminginn, er Hansakaupmenn áttu syðra, 45 að tölu, enn aftr skyldi Íslendingar mega halda því, er þeir ætti í skipunum. Þetta þótti kaupmönnum hinn mesti ójöfnuðr og kærðu það fyrir konungi, enn hann bauð Íslendingum að dæma málið samkvæmt landslögum. Árið eftir (1545) kom málið fyrir á alþingi að nýju, vóru þar þá við staddir 6 skipherrar og 5 kaupmenn þýskir, og lauk því svo, að dómr sá, sem genginn var fyrra árið, var staðfestr, enn skip þau, er þeir höfðu gera látið enn eigi gengið til fiskjar, skyldi þeir mega selja áðr þeir færi heimum sumarið. Það var og ákveðið um skreið, að hún skyldi eigi framar vegin, sökum þess að kaupmenn hefði hvorki haldið fornan kaupskap né haft réttan mæli. Skyldi leggja 20 fiska ofan á hvert hundrað af meðal harðfiski, og mun það eiga svo að skilja, að í hundraði af fiski á landsvísu skyldi vera 140 fiskar upp og ofan. Þá var og ákveðið að höfuðsmaðr skyldi til taka 6 menn á hverri höfn, 3 útlenda og 3 íslenzka, til að meta skreiðina og svo hinn útlenda varning, ef kaupanda og seljanda greindi á, og skyldi það haldast, er þeir kvæði á. Skreið er hér hinn eini innlendi varningr sem nefndr er. Hefir hún þá án efa á Suðrlandi verið aðalverzlunarvara landsmanna.

Með þessum úrskurði á alþingi endar sjávarútvegr enskra og þýzkra kaup- manna hér á landi; verzlun þeirra var og á förum, og endaði alveg í byrjun 17. aldar, því að það ervarlaað telja, þó enskir fískimenn og seinna Hollendingar ætti nokkur viðskifti við landsmenn með leynd útá annesj- um. Var sá tíminn, er þeir höfðu verzlað hér, landinu miklu hagfeldari, enn einokunartíminn sem á eftir fór. þeir náðu aldrei svo fótfestu í landinu, eða þeim yfir- ráðum yfir fiskiveiðum landsmanna, að mjög tilfinnan- legr hnekkir væri að. Enn eftirsókn þeirra eftir harð- fiski hækkaði svo verð á honum, að það hlaut að auka áhuga manna á fiskiveiðum. Enn var sjósókn og sjómenska landsmanna í all- góðu lagi; biskupastólarnir áttu skip fram um miðja 16. öld, sem fóru milli landa. Vóru bæði hásetar og formenn á þeim að jafnaði íslenzkir menn. Ogmundr Pálsson, er var hinn síðasti katólski biskup í Skálholti, var á yngri árum skipherra fyrir skipi Skálholtsstað- ar, er það fór til Noregs; og er hann var biskup orðinn, lét hann skip iðulega ganga milli landa, og vóru þá prestar oft formenn hans. Afli var oft mik- ill, enda sóttu menn oft sjó alldjaríiega. J>ess er get- ið, að Ketill nokkur, er bjó í Ketu á Skaga á önd- verðri 16. öld, afi annálsritarans Bjarnar á Skarðsá, hafi legið úti á vorum á opnu skipi við hákallaveiðar, enn lét annað skip sœkja aflann til sín og fœra sér vistir. |>að er sagt um Gizur Einarsson, er var hinn fyrsti lúterski biskup í Skálholti, að þá er hann kom utan- lands frá, var hann grunaðr um rétttrúnað og átti hvergi hœli; fór hann þá til móður sinnar, og létu þau vinnumann sinn róa í Vestmannaeyjum og fékk hann þar lestar hlut(i40o til hlutar) um vetrinn, og varð Gizuri það góð stoð til að geta borgað skuldir